ii.2. Forma (di)trantsitiboetako aditz laguntzaileen erroak indikatiboz kanpo: -gi- (v -za-)
Egilea: Endika Legarra
Nola aipatu: Legarra, Endika. (2022). Forma (di)trantsitiboetako aditz laguntzaileen erroak indikatiboz kanpo: -gi- (v -za-). In Bilbao, Kristina, Ane Odria, Ane Berro, Josu Landa & Beatriz Fernández (eds.), Euskara Bariazioan / Basque in Variation (BiV) (3. arg.). UPV/EHUko Argitalpen Zerbitzua. [Interneten eskuragarri: https://basqueandbeyond.ehu.eus/biv/?o=chapters&id=2&e=16&h=eu]. ISBN: 978-84-1319-456-1.
Deskribapena

Euskara hainbat erroz baliatzen da aditz laguntzaileak sortzeko. Erroa desberdina da aditzaren iragankortasunaren arabera (iragangaitz v iragankor) eta moduaren arabera (indikatiboa eta baldintza v gainerakoak).

Aditz inakusatiboen indikatibozko eta baldintzazko formetan laguntzailea izan (1) da, eta inergatibo eta iragankorren kasuan, berriz, *edun (2). Subjunktiboan, ahaleran eta aginteran, aldiz, beste erro batzuk lekukotzen dira. Aditz inakusatiboen kasuan *edin (-di-) da erroa (3).

(1) etorri naiz
etor.PTCP 1SG.izan

(2) egin dugu
egin.PTCP (3ABS).edun.1PL.ERG

(3) etor nadin
etor 1SG.edin.COMP

Inergatibo, trantsitibo zein ditrantsitiboetan, ordea, bi erroren arteko alternantzia dialektala topatzen dugu. Eredu orokorra jarraitzen duten hizkeretan *ezan da indikatiboz kanpoko forma iragankorren erroa eta -za- formarekin agertu ohi da (4a subjunktiboan, 4b ahaleran eta 4c aginteran). Hizkera ereduan, berriz, eginen erroa erabiltzen da aditz laguntzailea sortzeko, hots, -gi- (5).

(4a) egin dezagun
egin (3ABS).ZA.1PL.ERG.COMP
(4b) egin dezakegu
egin (3ABS).ZA.POT.1PL.ERG
(4c) egin ezazu
egin (3ABS).ZA.1PL.ERG

(5a) egin dagigun
egin (3ABS).GI.1PL.ERG.COMP
(5b) egin dagikegu
egin (3ABS).GI.POT.1PL.ERG
(5c) egin egizu
egin (3ABS).GI.1PL.ERG

Eredu orokorraren kasuan erabiltzen den erroak (*ezanek) gaur egun aditz laguntzaile gisa baino ez du funtzionatzen. Eginek, aldiz, balio bikoitza dauka gaur egun, aditz nagusia zein laguntzailea izan baitaiteke.

Bestalde, bi erro hauetaz gain hirugarren bat ere badauka euskarak kasu hauetarako, ekialdeko euskalkietan lekukotzen dena, -iro- (6), hain zuzen ere (Hualde 2003b: 229). Aditz laguntzaile hau, ordea, ez dugu txandakatze honetan jaso, baina *ezanen eta eginen kidekoa da.

(6) egin dirogun
egin (3ABS).IRO.1PL.ERG.COMP
Datu-basearen emaitzak

Hizkera eredua mendebal zabalean lekukotzen da, hots, mendebaleko euskalkian, erdialdekoaren zati batean (Beizama eta Azpeitia, besteak beste) eta Nafarroaren mendebaldean (Urdiainen). Gainontzeko euskalkietan ez da lekukotzen.

Hala ere, -za- eta -gi-ren arteko banaketa ez da dirudien bezain zurruna. Izan ere, garai batean *ezan orokorra zen (Mitxelena 1960), baina mendebalean galduz joan da egin zabaltzearen ondorioz. Hori dela eta, zenbait hizkeratan biak ager daitezke.

Aipamenak

Hualde, José Ignacio. 2003b. «Non-finite Forms». In José Ignacio Hualde and Jon Ortiz de Urbina (eds.), A Grammar of Basque. Berlin: Mouton de Gruyter. 196-246.

Mitxelena, Koldo. 1960. «Gipuzcoano y vasco». In Joseba A. Lakarra and Iñigo Ruiz Arzalluz (eds.), Luis Michelena. Obras Completas. VII. Fonética y Fonología, Morfosintaxis y Dialectología. 697-700.